Ορολογία
Η «ξερή λιθιά», όπως προκύπτει από την ορολογία της λέξης, είναι μια κατασκευή που αποτελείται από σκέτη πέτρα, χωρίς προσθήκη άλλου συνδετικού υλικού. Αυτό συνέβαινε, γιατί ήταν η πιο οικονομική και εύκολα συγκεντρώσιμη πρώτη ύλη που υπήρχε άφθονη στο περιβάλλον. Ήταν έργο γεωκτηνοτρόφων, που ήθελαν να διαχειριστούν την καλλιεργήσιμη γη, να οριοθετήσουν και να προστατέψουν τις ιδιοκτησίες τους, δημιουργώντας ευνοϊκότερες συνθήκες παραγωγής. Η τεχνική της ξερολιθιάς απαιτούσε εμπειρία, γνώσεις και μεταδιδόταν από τους παλιούς τεχνίτες, στους νέους. Χρειάζονταν ελάχιστα εργαλεία, υπομονή και διαθέσιμος χρόνος.
Ιστορική αναδρομή
Από την παλαιολιθική ακόμη εποχή ο άνθρωπος χρησιμοποίησε την ξερολιθιά για να φτιάξει χτίσματα που συμπληρώνονταν από στέγαστρα φτιαγμένα από κλαδιά και φρύγανα. Ο άνθρωπος ήδη από την αρχαιότητα και το μεσαίωνα άρχισε να κατασκευάζει την ξερολιθιά, φτιάχνοντας περιφράξεις για να εξασφαλίσει τον έλεγχο της βλάστησης, της ιδιοκτησίας και το μάντρωμα ζώων. Από τα προϊστορικά χρόνια, φτωχοί γεωκτηνοτρόφοι χρησιμοποίησαν την «ξερολιθιά» για να επιβιώσουν μέσα στη σκληρή μεσογειακή φύση.Η τεχνική των αναβαθμίδων άρχισε να χρησιμοποιείται σε όλη την Μεσόγειο από την εποχή του σιδήρου, ενώ η μεγαλύτερη εξάπλωση έλαβε χώρα μετά τον 15ο αιώνα όταν αυξήθηκαν οι ανάγκες για καλλιεργήσιμη γη και παραγωγή αγαθών.
Στον Ελλαδικό χώρο υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη αναβαθμίδων από τους ιστορικούς και προϊστορικούς χρόνους. Στη Λέσβο, οι αναβαθμίδες κατασκευάστηκαν μαζικά την εποχή του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Γατελούζου στα τέλη του 14ου αιώνα. Παράλληλα, την ίδια εποχή αρχίζει η συστηματική δενδροφύτευση της ελιάς από δούλους χριστιανούς και δουλοπάροικους, που ονομάστηκαν «ξωμάχοι» (Πετανίδου & συνεργάτες, 2001). Η κατασκευή των πεζούλων έγινε από Αρβανίτες στο μέσα του περασμένου αιώνα, ενώ μετά το 1850 την κατασκευή ανέλαβαν Αλβανοί που έρχονταν από την Μικρά Ασία(Τσιρτσής, 1998).
Οι ξερολιθιές, όμως, αυτοί οι πέτρινοι τοίχοι αντιστήριξης που κρατάνε τις πεζούλες στα νησιά, οι μάντρες και οι φράχτες που χωρίζουν ιδιοκτησίες και ακολουθούν τα καλντερίμια, ακόμα και οι στάβλοι, οι αποθήκες και οι μύλοι, που φτιάχνονται εδώ και αιώνες στα νησιά του Ιονίου, του Αιγαίου, αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα, μόνο με πέτρα, χωρίς κανένα συνδετικό υλικό όπως τσιμέντο ή λάσπη να τις ενώνει, δεν είναι μόνον αισθητικά εξαιρετικές αλλά ζωτικές για τους τόπους και τους κατοίκους τους.
Σε όλη τους την περιπλάνηση επιμένουν στα κυκλικά και παράγωνα σχήματα και αποφεύγουν τις απόλυτες ευθείες και τις αυστηρές γραμμές των σύγχρονων γεωργικών παραγωγικών μονάδων. Αυτό είναι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Η έλλειψη συνδετικού υλικού, παράλληλα, τους δίνει τη δυνατότητα να προσαρμόζονται στην πίεση του εδάφους και του νερού, δημιουργώντας παραμορφώσεις. Σαν να έχουν ζωή, αλλάζουν σχήματα και γραμμές ανάλογα με τις συνθήκες. Ταυτόχρονα, αν για κάποιο λόγο καταστραφούν σε ένα σημείο, δεν πέφτουν ολόκληρες ούτε χρειάζονται συνολική αποκατάσταση του τοιχώματος, όπως με το τσιμέντο. Ουσιαστικά μιλάμε για μικρά αρχιτεκτονικά «θαύματα» που δυστυχώς όσο περνούν τα χρόνια χάνονται παράλληλα με την απομάκρυνση των νησιωτών από τον πρωτογενή τομέα και την εγκατάλειψη της υπαίθρου.
Το τέλος της ξερολιθιάς
Αν τις κοιτάξεις από μακριά, φαίνονται να στέκουν αγέρωχες, ακούνητες στο πέρασμα του χρόνου μια συμμετρία πέτρινων όγκων με φόντο το άνυδρο τοπίο και το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου. Οι πεζούλες της ξερολιθιάς έγιναν για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της ζωής, αλλά σήμερα βιώνουν και αυτές την τραγική υποχώρηση ενός τρόπου ζωής! Ηταν όντως μια άλλη γενιά ανθρώπων αυτοί που τις διαμόρφωσαν με τα χέρια τους στα νησιά των Κυκλάδων. Και το οξύμωρο είναι ότι, αν και οι αναβαθμίδες δίνουν ακόμα και σήμερα το "χρώμα" και το "ύφος" στα νησιά που όλοι αγαπάμε να βρισκόμαστε κάθε καλοκαίρι, απειλούνται ταυτόχρονα από το ισοπεδωτικό "καινούργιο" που επέβαλαν οι ανάγκες της τουριστικής ανάπτυξης.Οι πεζούλες στα νησιά θυμίζουν μια δυνατή γενιά που έκλεισε τον μακρύ κύκλο της, αν και οι "τελευταίοι των Μοϊκανών" συνεχίζουν ακόμα να υπάρχουν! Μερικοί από αυτούς υπάρχουν στον Ασφοντυλίτη, έναν παραδοσιακό οικισμό της Αμοργού που εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του εδώ και πολλά χρόνια, αλλά τέσσερις κτηνοτρόφοι επιμένουν να "αντιστέκονται" και να τον κρατάνε ζωντανό.
Η «ξερή λιθιά», όπως προκύπτει από την ορολογία της λέξης, είναι μια κατασκευή που αποτελείται από σκέτη πέτρα, χωρίς προσθήκη άλλου συνδετικού υλικού. Αυτό συνέβαινε, γιατί ήταν η πιο οικονομική και εύκολα συγκεντρώσιμη πρώτη ύλη που υπήρχε άφθονη στο περιβάλλον. Ήταν έργο γεωκτηνοτρόφων, που ήθελαν να διαχειριστούν την καλλιεργήσιμη γη, να οριοθετήσουν και να προστατέψουν τις ιδιοκτησίες τους, δημιουργώντας ευνοϊκότερες συνθήκες παραγωγής. Η τεχνική της ξερολιθιάς απαιτούσε εμπειρία, γνώσεις και μεταδιδόταν από τους παλιούς τεχνίτες, στους νέους. Χρειάζονταν ελάχιστα εργαλεία, υπομονή και διαθέσιμος χρόνος.
Ιστορική αναδρομή
Από την παλαιολιθική ακόμη εποχή ο άνθρωπος χρησιμοποίησε την ξερολιθιά για να φτιάξει χτίσματα που συμπληρώνονταν από στέγαστρα φτιαγμένα από κλαδιά και φρύγανα. Ο άνθρωπος ήδη από την αρχαιότητα και το μεσαίωνα άρχισε να κατασκευάζει την ξερολιθιά, φτιάχνοντας περιφράξεις για να εξασφαλίσει τον έλεγχο της βλάστησης, της ιδιοκτησίας και το μάντρωμα ζώων. Από τα προϊστορικά χρόνια, φτωχοί γεωκτηνοτρόφοι χρησιμοποίησαν την «ξερολιθιά» για να επιβιώσουν μέσα στη σκληρή μεσογειακή φύση.Η τεχνική των αναβαθμίδων άρχισε να χρησιμοποιείται σε όλη την Μεσόγειο από την εποχή του σιδήρου, ενώ η μεγαλύτερη εξάπλωση έλαβε χώρα μετά τον 15ο αιώνα όταν αυξήθηκαν οι ανάγκες για καλλιεργήσιμη γη και παραγωγή αγαθών.
Στον Ελλαδικό χώρο υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη αναβαθμίδων από τους ιστορικούς και προϊστορικούς χρόνους. Στη Λέσβο, οι αναβαθμίδες κατασκευάστηκαν μαζικά την εποχή του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Γατελούζου στα τέλη του 14ου αιώνα. Παράλληλα, την ίδια εποχή αρχίζει η συστηματική δενδροφύτευση της ελιάς από δούλους χριστιανούς και δουλοπάροικους, που ονομάστηκαν «ξωμάχοι» (Πετανίδου & συνεργάτες, 2001). Η κατασκευή των πεζούλων έγινε από Αρβανίτες στο μέσα του περασμένου αιώνα, ενώ μετά το 1850 την κατασκευή ανέλαβαν Αλβανοί που έρχονταν από την Μικρά Ασία(Τσιρτσής, 1998).
Οι ξερολιθιές, όμως, αυτοί οι πέτρινοι τοίχοι αντιστήριξης που κρατάνε τις πεζούλες στα νησιά, οι μάντρες και οι φράχτες που χωρίζουν ιδιοκτησίες και ακολουθούν τα καλντερίμια, ακόμα και οι στάβλοι, οι αποθήκες και οι μύλοι, που φτιάχνονται εδώ και αιώνες στα νησιά του Ιονίου, του Αιγαίου, αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα, μόνο με πέτρα, χωρίς κανένα συνδετικό υλικό όπως τσιμέντο ή λάσπη να τις ενώνει, δεν είναι μόνον αισθητικά εξαιρετικές αλλά ζωτικές για τους τόπους και τους κατοίκους τους.
Σε όλη τους την περιπλάνηση επιμένουν στα κυκλικά και παράγωνα σχήματα και αποφεύγουν τις απόλυτες ευθείες και τις αυστηρές γραμμές των σύγχρονων γεωργικών παραγωγικών μονάδων. Αυτό είναι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Η έλλειψη συνδετικού υλικού, παράλληλα, τους δίνει τη δυνατότητα να προσαρμόζονται στην πίεση του εδάφους και του νερού, δημιουργώντας παραμορφώσεις. Σαν να έχουν ζωή, αλλάζουν σχήματα και γραμμές ανάλογα με τις συνθήκες. Ταυτόχρονα, αν για κάποιο λόγο καταστραφούν σε ένα σημείο, δεν πέφτουν ολόκληρες ούτε χρειάζονται συνολική αποκατάσταση του τοιχώματος, όπως με το τσιμέντο. Ουσιαστικά μιλάμε για μικρά αρχιτεκτονικά «θαύματα» που δυστυχώς όσο περνούν τα χρόνια χάνονται παράλληλα με την απομάκρυνση των νησιωτών από τον πρωτογενή τομέα και την εγκατάλειψη της υπαίθρου.
Το τέλος της ξερολιθιάς
Αν τις κοιτάξεις από μακριά, φαίνονται να στέκουν αγέρωχες, ακούνητες στο πέρασμα του χρόνου μια συμμετρία πέτρινων όγκων με φόντο το άνυδρο τοπίο και το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου. Οι πεζούλες της ξερολιθιάς έγιναν για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της ζωής, αλλά σήμερα βιώνουν και αυτές την τραγική υποχώρηση ενός τρόπου ζωής! Ηταν όντως μια άλλη γενιά ανθρώπων αυτοί που τις διαμόρφωσαν με τα χέρια τους στα νησιά των Κυκλάδων. Και το οξύμωρο είναι ότι, αν και οι αναβαθμίδες δίνουν ακόμα και σήμερα το "χρώμα" και το "ύφος" στα νησιά που όλοι αγαπάμε να βρισκόμαστε κάθε καλοκαίρι, απειλούνται ταυτόχρονα από το ισοπεδωτικό "καινούργιο" που επέβαλαν οι ανάγκες της τουριστικής ανάπτυξης.Οι πεζούλες στα νησιά θυμίζουν μια δυνατή γενιά που έκλεισε τον μακρύ κύκλο της, αν και οι "τελευταίοι των Μοϊκανών" συνεχίζουν ακόμα να υπάρχουν! Μερικοί από αυτούς υπάρχουν στον Ασφοντυλίτη, έναν παραδοσιακό οικισμό της Αμοργού που εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του εδώ και πολλά χρόνια, αλλά τέσσερις κτηνοτρόφοι επιμένουν να "αντιστέκονται" και να τον κρατάνε ζωντανό.